Eğretileme (istiare) nedir ne demektir? Anlamı

Eğretileme (Osmanlıca: istiare) bir sözcüğün alışılmış anlamı dışında kalan bir anlamda kullanılmasıdır. Bu yazın sanatı üç yolda tanımlanır:

1. Bir sözcüğün -benzetme ilgisiyle- başka bir sözcük yerine kullanılması.
2. Benzetme, ayırtılı değişmece.
3. Uzbenzetme, pekişik benzetme (teşbih-i beliğ) deki iki terimden birinin atılarak kısaltılmasıyla oluşan söz sanatı.

Eğretileme öğeleri şunlardır:

• Eğreti (eğretilenen): Eğretilemede asıl sözcüğün yerine kullanılan sözcük.
• Eğretilik (kendisinden eğretilenen): Eğretilemede eğretinin temeli olan söz.
• Eğretili (kendisi için eğretilenen): Eğretilemede, bir benzetme ilgisi kurmak için başka bir sözcükle anlatılan nesne, ("benzetmelik" durumundaki ve anlamındaki sözcük).
• İpucu: Tümcede bir eğretileme ayırtısı bulunduğunu belirtmeye yarayan sözcük.
  Örnek "Askerlerimiz kükreyerek siperlerinden fırladı." tümcesindeki kükreme sözcüğü.
• Engelleyici ipucu (ayrıncalık): Eğretilemede, başka anlamlara kaymayı engelleyen sözcük. Değişmeceli olarak kullanılan sözcüğün, gerçek anlama kaymasına engel olur.

Eğretileme çeşitli yönlerden türlere ayrılır:

• Açık kapalı oluşuna göre:
  • Açık eğretileme: Bir varlığı kendi adıyla değil, herhangi bakımdan benzetildiği başka bir nesnenin adıyla anma. Benzetmeliğin (kendisine benzetilenin) anlatımında kalıp, benzetilenin düşmesidir.
    Örneğin "Aslan asker" uzbenzetmesi şöyle açık eğretileme olur: "Aslanlarımız sınırlarımızı bekliyor".
  • Kapalı eğretileme: Uzbenzetmede benzetilenin anlatımda kalıp benzetmeliğin düşmesiyle kısalışıdır.
    Örneğin yukarıdaki uzbenzetme şu biçime girer: "Askerlerimiz kükreyerek siperlerinden fırladılar."
• Eğretilenen sözcüklerin sayısına göre türler:
  • Teklik eğretileme: Bir tek sözcükle oluşan eğretileme.
  • Bileşik eğretileme: Birden çok sözcükle örülen eğretileme.
  • Yaygın eğretileme: Bkz. bileşik eğretileme.
    Örnek: "Saman altından su yürütmek.", "Ayağını yorganına göre uzat."
• Sözcük türlerine göre:
  • Temel eğretileme (adcıl eğretileme): Eğretilenlerin ad soylu bir sözcük olduğu eğretileme.
  • Uydu eğretileme: Eğretilenlerin eylem ya da eylemsi bir sözcük olduğu eğretileme.
• Açık eğretilemede, engelleyici ipucunun bulunup bulunmadığına göre:
  • Salt eğretileme: Anlatımda engelleyici ipucunun bulunmadığı eğretileme.
    Örnek: Yanımda bir aslan var.
  • Yalın eğretileme: Eğretilenen için, engelleyici ipucunun bulunduğu eğretileme.
    Örnek: Yanımda silahlı bir aslan var.
  • Pekitli eğretileme: Eğretilenin pekiştirici sözcüklerle nitelendiği eğretileme.
    Örnek: Yanımda pençesi güçlü bir aslan var.
  • İmgeletici eğretileme: İçinde ipucu bulunan kapalı eğretilemelere verilen ad.
    Örnek: Kuşcağız dertli dertli ötüyordu.
• Eğretilemeler, anlaşılma derecesine göre de çeşitlenir:
  • Saçık eğretileme: Herkesin kolayca yapabileceği eğretileme.
  • Seçkinsel eğretileme (yavlak eğretileme): Ancak seçkinlerin anlayabileceği eğretileme.
• Eğretilemede şu terimler de vardır:
  • Uyarlı (dengeli) eğretileme: Eğretilikle eğretilenin bir kişide toplandığı eğretileme.
    Örnek: Yoksulluk içinde kıvranmış bir kimse için: "Bütün varlığını yitirmişti; yeniden can buldu." sözü gibi. Bu örnekte eğretilik "can", eğretilen ise "zenginlik"tir.
  • Sakalı eğretileme
  • Alaylı eğretileme: Alay için yapılan eğretileme.
    Örnek: Korkak bir kimse için: "Aslan geliyor." demek gibi.
  • İlgeci gizli benzetme: Her eğretileme kısalmış bir benzetmedir. Bunun için eğretilemeye böyle de derler.

Kaynak TDK