Çoban nedir, ne demektir? Çoban ile ilgili atasözleri, deyimler ve anlamları

Çoban

Çoban, genellikle kırsal bölgelerde yaşayan ve hayvan sürülerinin bakımını üstlenen kişidir. İnek, koyun, keçi, manda, sığır gibi büyük ve küçükbaş hayvanların otlatılması, korunması ve sağlıklarının gözetilmesi gibi görevleri vardır. Çobanlar, hayvanların güvenliğini sağlamak ve sürü yönetimi konusunda deneyimlidirler. Ayrıca, doğal yaşam koşullarına ve hava koşullarına uyum sağlama becerileriyle de tanınırlar: Bir gün akşam çoban koyunlarını meraya salmıştı. (O. Uyanık)

Çoban ile ilgili deyimler ve anlamları

İçinde "çoban" kelimesi geçen deyimler, açıklamaları ve örnek cümleler:

• Çoban köpeği gibi ne yer ne yedirir: Çok cimri kimseler için kullanılır: Sözgelimi, "çoban köpeği gibi ne yer ne yedirir" deyiminin kahramanı gibidir romandaki "Akkuş". Bilindiği gibi iyi çoban köpeği, kurdun yaraladığı veya sürüden ayrı düşmüş davarı katiyen bırakmaz, başında bekler, korur onu. Davar ölmüş olsa bile yemez. (M. Bayrak)
• Çoban kulübesinde padişah rüyası görmek: İçinde bulunduğu elverişsiz duruma uygun düşmeyen büyük düşler kurmak: Çoban kulübesinde, padişah rüyası görüyorsunuz. Çarık çarıkla, sarık sarıkla... Muhacirdir dedim, evimi açtım, kızıma göz koydu... (H. Alptekin)

Çoban ile ilgili atasözleri ve anlamları

İçinde "çoban" sözcüğü geçen atasözleri ve açıklamaları:
( * yaygın bilinen )

• Çoban aldı bağa gitti, kurt aldı dağa gitti: Malından, kazancından başkaları yararlandı, kendisine bir şey kalmadı: Tabii o karambolde, "Çoban aldı bağa gitti, kurt aldı dağa gitti" hesabı kokozlandım, bir milyon dolarımın kökü kurudu ve âdembabaya döndüm. Borsa denilen melanetin dişime göre olmadığını kavramıştım. (Ş. Onay)
• Çoban çorabını kendi örer: Bir kişinin kendi ihtiyaçlarını kendi çabasıyla karşılaması gerektiğini ifade eder. Yani, her birey kendi işini ve ihtiyaçlarını kendisi halletmelidir.
• Çoban güttüğü, çırak durduğu kadar alır: Bir kişinin yaptığı işe veya harcadığı çabaya göre karşılık aldığını ifade eder. Yani, bir işte ne kadar çaba gösterilirse, o kadar ödül veya sonuç elde edilir.
• Çoban itikadı sağlam olur: Çobanların genellikle güvenilir ve sağlam bir inanca sahip olduklarını ifade eder. Yani, basit ve dürüst yaşamları nedeniyle, çobanların genellikle sağlam ve samimi bir inanç ve karaktere sahip oldukları düşünülür.
• Çoban köpeği ne yer, ne yedirir: Birisinin malını korumakla görevli kimse o mala kendisi de zarar vermez, başkalarına da verdirmez.
• Çoban olan koyun gütmek, oğul babanın huyun gütmek gerektir: Bir meslekte çalışan kişi yalnızca o mesleğinin işini yapmalı, çocuk da büyüyünce babası gibi olmayı kendine amaç edinmelidir.
• Çobana çoban çöreği (ekmeği) hoş gelir: Her insan kendi zevkine uygun şeylerden hoşlanır.
• Çobana verme kızı, ya koyun güttürür ya kuzu (Lafın azı uzu, çobana verme kızı)*: Ebeveynin, kızını isteyen kişinin yaşam tarzı ve iş alanının, kızının hayatını nasıl etkileyeceğini göz önünde bulundurarak karar vermesi gerektiğini ifade eder. Yani, kişinin iş ve yaşam tarzına göre eşinin de aynı şekilde bir yaşam sürdüreceğini düşünmelidir.
• Çobana yağ kaygısı, keçiye can korkusu: Bazı insanlar elde etmek istedikleri şey için başkalarının uğrayacağı zararı düşünmezler.
• Çobandan padişah olur mu? Ağaçtan maşa olur mu?: Bir kişinin veya şeyin, doğası gereği belirli bir rolü veya işlevi olduğunu ve bu doğanın dışına çıkamayacağını ifade eder. Yani, her şeyin kendi özelliklerine uygun bir rolü vardır ve bu rolün ötesine geçmesi beklenemez.
• Çobanın gönlü olursa, tekeden teleme çalar: Bir işi gerçekten yapmak isteyen kişi imkânsıza bile çare bulur. Tekeden süt çıkardığı gibi bu sütle peynir bile yapar (teleme: bir peynir türü).
• Çobanın gönlü olursa (olunca) tekeden yağ (süt) çıkarır*: Kendisinde iş bitecek kişi, isterse olmayacak gibi görünen işlere bile bir çıkar yol bulur.
• Çobanın yağı çok olursa çarığına sürer*: Varlıklı ama akılsız ve hesapsız kişi malını gereksiz yerlere harcar, telef eder.
• Çobansız koyunu kurt kapar*: Koruyucusu bulunmayan kişiyi ve topluluğu düşman ezer.
• Çobansız sürü olmaz: Her topluluğun, grubun veya organizasyonun bir lider veya yöneticinin olması gerektiğini ifade eder. Yani, bir topluluğun düzenli ve başarılı bir şekilde işlemesi için bir başkan veya lider gereklidir.
• Acemi ağa acemi çoban tutar: Beceriksiz, iş bilmeyen kimseler iş kurmaya kalktıklarında, çalıştıracakları işçilerin iyisini seçmeyi bile beceremezler; kendileri gibi beceriksiz kimseleri işe alır.
• Avrat kıtlık bilmez, çoban yokluk bilmez: Her kişinin kendi durumuna göre hayatın zorluklarını ve sıkıntılarını anlamadığını ifade eder. Yani, bir kişi kendi yaşam koşullarına alıştığı için başkalarının yaşadığı sıkıntıları deneyimlemediği için kavrayamaz; örneğin, ev kadını evin rahatlığını, çoban ise yaşamın zorluklarını anlamayabilir (?).
• Ay ayakta çoban yatakta, ay yatakta çoban ayakta*:
  1. Çobanlık yapan kimselerin akşam erkenden yatıp, sabah da erkenden kalkmaları gerekir.
  2. Ay aydınlığında sürüye hırsız gelmeyeceği için çoban uyuyabilir, karanlıkta uyanık olmalıdır.
  3. Genel düzene yardımcı olan araçlar varsa yönetici rahat eder yoksa çok uyanık olması gerekir.
• Başı büyük bey olur, ayağı küçük çoban: Her kişinin veya şeyin kendi rolüne ve statüsüne uygun özellikler taşıdığını ifade eder. Yani, yüksek mevki veya yetki sahibi kişiler genellikle daha büyük ve önemli özelliklere sahipken, daha düşük statüdeki kişiler daha küçük ve sınırlı özelliklere sahip olur.
• Bir kaşıkla dokuz çoban yemişler, birinin ağzı boş kalmamış: Gözü tok insanlar küçük şeylerle yetinmeyi bilirler.
• Bir koyuna ve bin koyuna dahi bir çoban gerek (Bir koyuna da bin koyuna da bir çoban gerek): Her büyüklükteki toplumun, işin ya da varlığın korunması ve yönetilmesi için mutlaka bir yöneticinin, gözeticinin olması gerektiğini belirtir.
• Bir sürüye bir çoban: Yöneticisi olmayan bir toplulukta herkes kendi fikirlerine göre hareket eder ve kısa sürede dağılır gider.
• Borçsuz çoban, yoksul beyden yeğdir*: Borçsuz ve kendi halinde yaşayan bir kişinin, borç içinde olan zengin veya yüksek mevki sahibi bir kişiden daha iyi olduğunu ifade eder.
• Çam sakızı çoban armağanı:
  1. Varlıksız kimsenin hediyesi küçük ama gönülden olur.
  2. Maddi değeri yüksek olmayan bir hediye ve böyle bir hediye verilirken söylenen söz: "Çam sakızı çoban armağanı, sadece zahmetleriniz için bir küçük teşekkür." (T. Hamzalu)
• Eceli gelen keçi çobanın ekmeğini yer: Büyük bir cezayı hak etmiş kişi başkalarını öfkelendirecek bir davranışta bulunup başına dert açar.
• Gafil çobana dağ taş kurt kesilir: Dikkatsiz ve hazırlıksız kişilerin sorunlar ve tehlikelerle karşılaşabileceğini ifade eder. Yani, yeterince dikkat etmeyen veya tedbir almayan biri, her yerden her türlü beklenmedik ve zorlu durumlarla karşılaşabilir.
• Gelinin ayağı, çobanın dayağı makbuldür: Gelinin evine uğur ve bereket getirdiğini, çobanın ise hak edeni güzel bir şekilde dövdüğünü ifade eder. Yani, gelin evine olumlu katkılar sağlar, çoban ise işini iyi yapar ve doğru şekilde davranır (?).
• Hak yardım ederse abd-i dûnuna (kuluna), kurt çoban olur onun koyununa: Allah'ın yardımıyla en zor durumların bile kolaylaşacağını belirtir. İlahi destekle, beklenmedik kişiler veya durumlar bile başarılı olabilir.
• Herkesin aklı bir olsa koyuna çoban bulunmaz*: Herkes aynı şeyi bilse ve yapabilseydi, geri kalan işleri yapacak kimse bulunamazdı.
• Horozsuz tavuk çobansız sürüye benzer: Çobansız sürü bir arada durmaz dağılır; erkeksiz kadın da geçim sıkıntısı çeker, bocalar ve yalnızlık çeker.
• İyi çobanın elinde uyuz çebiç erkeç olur: Becerikli, yetenekli kişi, kötü malzeme ile bile çok güzel işler başarabilir (çebiç: Bir yaşındaki keçi yavrusu, erkeç: Üç yaşından büyük erkek keçi).
• Keçinin eceli gelince (canı sopa isteyince) çobanın değneğine sürünür: Kişinin kötü bir sona yaklaştığında, bu sona ulaştıracak davranışlar sergilemeye başladığını ifade eder. Yani, kaçınılmaz bir son yaklaştığında, kişi bu sonu hızlandıracak davranışlar yapar.
• Koyun çobansız olmaz: Koyunların korunması ve bakımı için bir çobanın gerekli olduğunu ifade eder. Her şeyin yönetim ve gözetim altında olması gerektiğini, dolayısıyla bir işi yürütmek veya bir şeyi korumak için birinin olması gerektiğini belirtir.
• Koyununu kurda kaptıran çobanın ağzını bıçak açmaz: Bir felaket yüzünden büyük bir zarara uğrayan kişi uzun süre gülmeyi ve neşeli olmayı unutur.
• Koyunsuz çoban olmaz: Çobanın varlığı ve işlevi, koyunlarla anlam kazanır. Bir kişinin veya şeyin işlevini yerine getirebilmesi için gerekli unsurlara sahip olması gerektiğini anlatır.
• Köpeksiz çobanın koyununu kurt kapar: Gerekli koruma ve tedbir olmadan yapılan işlerin tehlikeye açık olduğunu ifade eder.
• Kösemeni usta olan sürünün çobanı zengin olur: İyi bir lider veya kılavuzun, bir topluluğun veya grubun başarısını ve refahını artırabileceğini ifade eder (kösemen: Sürünün önünden giderek ona kılavuzluk eden koç veya teke).
• Kurttan çoban olmaz: Doğası gereği güvenilmez veya zararlı olan birinin, sorumluluk ve koruma gerektiren bir göreve uygun olmadığını ifade eder.
• Kurttan korkan çoban olmaz: Bir işi yapacak kişinin o işin doğasında var olan zorluklar ve tehlikelerle yüzleşmekten çekinmemesi gerektiğini ifade eder.
• Kuzu çoban için değildir, belki çoban kuzu içindir:
  1. Bazen insanların veya şeylerin, başkaları için değil, başkalarının kendileri için var olduğunu ifade eder. Yani, kuzu çobanın ihtiyacı için değil, çoban kuzu için vardır.
  2. Yetkililer hükmetme arzularını tatmin etmek için değil, hizmet etmek için bulundukları yerdedir.
• Oğlan yedi oyuna gitti, çoban yedi koyuna (gitti): Herkesin kendi ilgi alanına yönelik hareket ettiğini anlatır.
• Tarlaya saban, koyuna çoban: Her şeyin kendi yerinde ve işinde olması gerektiğini vurgular. Tarlanın iyi işlenmesi için saban kullanılırken, koyunların korunması için çoban gereklidir. Her işin kendi uzmanı tarafından yapılmasının, en iyi sonucu getireceğini ifade eder.

Çoban ile ilgili birleşik kelimeler

• Çoban ateşi: Dağda ya da kırda konaklayan kimselerin geceleyin yaktıkları ateş.
• Çoban dürümü: Yufkanın içine konulup dürülen (peynir).
• Çoban kavurması: Otlaklarda, çobanların konuklarına kuzu keserek hazırladıkları et kavurması; buna benzetilerek evlerde, lokantalarda yapılan yemek.
• Çoban kebabı: Tas kebabına benzeyen yoğurtlu et yemeği.
• Çoban köpeği: Sürüleri korumakta çobana yardımcı olan iri cins köpek, çomar.
• Çoban yolu: Yolsuz arazide sürülerin ve yayaların geliş ve gidişlerinden oluşan yol izleri.